Spójrz w lustro – czyli co można zobaczyć
w filmach i sztukach Petra Zelenki
bez względu na to, czy jest się Czechem czy Polakiem.

Cykl „Czuli barbarzyńcy” trwa – jesteśmy w połowie spotkań przygotowanych przez nas w tegorocznym programie. W najbliższy piątek projekcja filmu „Opowieści o zwyczajnym szaleństwie” (godz. 16.00), a zaraz potem, o godzinie 18.00, spotkanie z reżyserem Petrem Zelenką, które zatytułowaliśmy: O samotności, szaleństwie i innych demonach.

Petr Zelenka to jeden z najwybitniejszych czeskich reżyserów. Urodzony w 1967 roku należy do średniego pokolenia czeskich filmowców. Studiował na Wydziale Filmowym i Telewizyjnym Akademii Sztuk Scenicznych w Pradze (FAMU).

Jego debiut reżyserski to film „Mňága-happy end” z 1996 roku, mniej w Polsce znany. Jednak już późniejsze filmy zdobyły sobie zarówno u nas, jak i w Europie wierną publiczność. W 1998 powstał film „Guzikowcy” („Knoflíkáři”) nagrodzony między innymi czterema Czeskimi Lwami (w kategoriach: najlepszy film, scenariusz, reżyseria i aktor drugoplanowy). Główne wątki tematyczne dotyczą tu problemów charakterystycznych dla twórczości Zelenki – roli przypadku w życiu człowieka, niezwykłych splotów zdarzeń i ludzkich losów, kwestii odpowiedzialności za własne czyny i możliwości wpływania na rzeczywistość oraz relacji między ludźmi.

Ten ostatni temat dominuje w dwóch innych filmach: w „Samotnych” („Samotáři”), film zrealizowany wspólnie Davidem Ondříčkiem, Petr Zelenka był autorem scenariusza; 2000; oraz w „Opowieściach o zwyczajnym szaleństwie” („Příběhy obyčejného šílenství”, 2005). Bohaterowie wikłają się w relacjach, wyobrażeniach o sobie samych, o innych ludziach, o miłości… Zelenka pokazuje historie, które tylko z pozoru wyglądają na absurdalne czy przerysowane. W istocie w jakimś stopniu przydarzają się każdemu z nas. To opowieści o braku miłości albo jej niezrozumieniu, o potrzebie bliskości i jednocześnie skłonności do ranienia innych, o tym jak bardzo potrzebujemy siebie nawzajem i jak mocno się odpychamy, ale i o niezwykłości w zwyczajnym życiu. W jednym z wywiadów Petr Zelenka powiedział: „Myślę, że tak ten świat jest urządzony, że z jednej strony rządzi się pewną racjonalnością, a z drugiej czymś nieracjonalnym. Im bardziej będziemy się chcieli do tego zbliżyć, im bardziej będziemy to pokazywać w filmach - tym lepiej”. Filmy te, określane często jako komedie, śmieszą, ale wywołują też u widza potrzebę postawienia sobie pytania, na ile on sam mógłby być bohaterem tych historii. W tym sensie Zelenka nie pokazuje rzeczywistości związanej z historią i realiami jednego konkretnego kraju – jego twórczość ma wymiar zdecydowanie uniwersalny.

Międzynarodowy rozgłos zyskał „Rok diabła” („Rok ďábla” 2002) – film zrealizowany w konwencji dokumentu, jednak jego fabuła jest fikcją. Kanwę opowieści stanowi historia Jaromira Nohavicy, jego współpracy z zespołem „Čechomor”, oraz przyjaźni z poetą Karelem Plíhalem. Niezwykłe jest tu łączenie trudnych problemów takich jak alkoholizm, sytuacja artysty w społeczeństwie i specyfika życia twórcy, autokracja i autentyzm – z aurą metafizyki, zdarzeń nadprzyrodzonych, pytaniami o miejsce wartości duchowych i pierwiastka irracjonalnego w naszym życiu. Także ten film bywa określany jako komedia, więcej w nim jednak dramatycznego napięcia i gorzkiej refleksji. Humor staje się tu raczej narzędziem prowadzącym widza do mało zabawnych refleksji. W tym można by upatrywać podobieństwa do kulturowych tradycji, z których wyrasta najlepsza czeska literatura.

„Rok diabła” tuż po premierze zyskał dużą popularność w Czechach – w ciągu kilku tygodni obejrzało go 100.000 widzów a ścieżka dźwiękowa na długo trafiła na listy przebojów. Nic dziwnego więc, że otrzymał aż 6 Czeskich Lwów (za najlepszy film, reżyserię, montaż, plakat filmowy, muzykę i dźwięk). „Rok diabła” zdobył też Grand Prix Festiwalu Filmowego w Karlowych Warach w 2002 r. oraz – w tym samy roku – nagrodę FIPRESCI na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Chociebużu.

Zacieranie granic między sztuką a rzeczywistością jest też jedną z charakterystycznych cech filmu „Bracia Karamazow” („Karamazovi” 2008). To obraz związany z Polską, ponieważ akcja rozgrywa się w Krakowie. Zespół czeskich aktorów przygotowuje wystawienie sztuki opartej na powieści Dostojewskiego w nietypowej przestrzeni – stalowni Nowej Huty. Jednak równolegle do dramatycznych losów bohaterów rosyjskiego pisarza rozgrywają się równie istotne i pełne napięcia wydarzenia współczesne i uniwersalne zarazem – powstaje niejednoznaczny związek między śmiercią na scenie i śmiercią rzeczywistą. Zelenka stawia pytania o miejsce sztuki w ludzkim życiu, o odpowiedzialność za słowo wypowiadane w filmie i na scenie.

Film „Bracia Karamazow” także otrzymał Czeskie Lwy – za najlepszy film i za reżyserię oraz został nagrodzony w Karlowych Warach w 2008 roku.

Petr Zelenka jest autorem i reżyserem sztuk teatralnych. W Polsce najbardziej znany jest spektakl „Oczyszczenie” („Očištění”) zrealizowany dla Teatru Starego w Krakowie w 2007 roku. Tu także pojawia się motyw winy, pytanie o możliwość oczyszczenia sumienia, istotne jednak, jak z tymi problemami radzić sobie może współczesny człowiek zanurzony głęboko w medialnym świecie, w którym wszystko podlega manipulacji.

Reżyser zapowiedział odczytanie fragmentu polskiego tłumaczenia swojej nowej sztuki „Dabing Street”. Zapraszamy!