Leszek Engelking, Świat Hrabala okiem kamery

Podczas spotkania poświęconego twórczości Bohumila Hrabala z okazji setnej rocznicy jego urodzin, Leszek Engelking mówił o związkach pomiędzy prozą autora Pociągów pod specjalnym nadzorem a filmem. Wykład zatytułowany „Świat Hrabala okiem kamery” został poprzedzony projekcją obrazu w reżyserii Jiřego Menzla „Obsługiwałem angielskiego króla”. Znawca czeskiej literatury podkreślił odrębność twórczości Hrabala i swoisty charakter jego prozy opartej na kontrastach. Przypomniał chronologię powstania poszczególnych utworów wskazując na kilkakrotne opracowywanie przez pisarza ważnych dla niego motywów. Niektóre historie mają kilka wariantów, a postacie takie jak na przykład Haňta, pojawiają się wielokrotnie. W tym kontekście Leszek Engelking przywołał określenie Jacka Balucha o palimpsestowym charakterze tej prozy. Zwrócił również uwagę na znaczenie opowieści, samego żywiołu narracji, która w utworach Hrabala ma specyficzny, łatwo rozpoznawalny charakter.
Przechodząc do zagadnień związanych z kinem, Leszek Engelking nakreślił krótką charakterystykę Nowej Fali, wskazując, że łącznikiem tak różnych osobowości twórczych było dążenie do eksperymentu, pragnienie podążania pod prąd przyzwyczajeń widza. Proza Hrabala stała się dla tych zamierzeń dobrym materiałem, czego dowodzą „Perełki na dnie”, pierwsza jej adaptacja dokonana przez twórców Nowej Fali. Charakteryzując ten film Engelking wspomniał o historii jego powstawania, o dwóch ostatecznie pominiętych filmowych nowelach, a także o znaczeniu udziału w filmie osób niebędących profesjonalnymi aktorami.
Jako przykład wyjątkowo udanej koegzystencji pisarza i reżysera Leszek Engelking wskazał współpracę Hrabala i Menzla. Przy tej okazji mówił o relacjach między tekstami utworów a scenariuszami filmowymi, podkreślając zwłaszcza przypadek „Pociągów pod specjalnym nadzorem”. W tekście tym i w filmie – piorunującej mieszance tonów, wedle Engelkinga – pojawia się zresztą bardzo istotny dla czeskiego pisarza motyw samobójstwa.
Inne ekranizacje tej prozy także oddają kluczową jej cechę: łączenie tragizmu i komizmu życia. Omawiając „Skowronki na uwięzi” Engelking podkreślił idylliczne akcenty opowieści o komunizmie. Natomiast „Postrzyżyny” nazwał nostalgicznym opowiadaniem o mitycznym złotym wieku I Republiki.
Proza Hrabala wyraża z jednej strony doświadczenie człowieka w określonej sytuacji historycznej, z drugiej jednak – mimo szczególnego, bardzo swoistego charakteru – ujmuje najbardziej uniwersalne sensy ludzkiej egzystencji. Reżyserom jej filmowych adaptacji udało się na ogół tę specyfikę zachować.

Kolegium Nauczycielskie w Bielsku-Białej 2014
Wszelskie prawa zastrzeżone